Aprel, 2023

İnvestisiya (latınca investire, “paltar”) biznesdə investor tərəfindən kapitalın müəyyən məqsəd üçün istifadəsi kimi başa düşülür.

Ümumi

Termin həm biznesin idarə edilməsində, həm də iqtisadiyyatda bilik obyektidir. Biznes idarəçiliyi sahibkarlığın investisiya qərarlarına diqqət yetirməsini, iqtisadiyyat bütün iqtisadi subyektlərin ümumi investisiya davranışını araşdırır. Şəxsi maliyyə planlaşdırmasının bir hissəsi kimi fərdi ev təsərrüfatlarının investisiyalarına gəldikdə, kapital qoyuluşu termini daha çox yayılmışdır.

Bioloji sərmayə valideynlərin öz övladlarının sağ qalmasını təmin etmək öhdəliyidir, xüsusən də həyat yoldaşları uğrunda rəqabət aparmaq hesabına. 

Məqsədlər üzrə

• Başlanğıc investisiyalar: başlanğıc üçün çəkilən investisiyalar; Ümumi investisiyalar: əvəzedici və xalis investisiyaların cəmi;

• Xalis investisiyalar: mövcud istehsal müəssisələrinin köhnəlmiş hissəsinin dəyişdirilməsinin maliyyələşdirilməsinə xidmət edən faktiki yeni investisiyalar, amortizasiya çıxıldıqdan sonra investisiyalar;

• Əvəzedici sərmayələr: köhnəlmə və ya köhnəlməni əvəz etməklə, potensialı qoruyan texnoloji irəliləyişlər hesabına edilən investisiyalar;

• Genişləndirici investisiyalar: Daha çox istehsal vasitələri və daha çox işçi ilə daha çox istehsala yönəlmiş investisiyalar;

• Səmərələşdirici investisiyalar: eyni (və ya daha az) əmək və ya texnika ilə daha çox (və ya eyni miqdarda) istehsal etmək imkanına yönəlmiş investisiyalar;

• Çıxarışlar: investisiyalar fondlardan kapitalın satış yolu ilə mexarici və nəticədə şirkətə daxil olan gəlir deməkdir.

Funksiyasına görə

• Tədqiqat investisiyaları

• İstehsal investisiyaları

• Satış investisiyaları

Qarşılıqlı asılılığa görə

• Birbaşa investisiyalar şirkət holdinqlərinə və ya xaricdəki törəmə şirkətlərə/filiallara investisiyalardır. Birbaşa investisiya kapital ixracının formasıdır.

  • Əvəzedici birbaşa investisiyalar yerli şirkətləri xaricdə sıxışdırıb çıxarır,

  • Hədəf ölkənin milli investisiya həcminə əlavə olaraq tamamlayıcı birbaşa investisiyalar edilir.

Risklərə görə

• Strateji investisiya aktivlərin əhəmiyyətli (> 20%) hissələrinə, hər şeydən əvvəl yeni texnologiyalara, yeni məhsullara, yeni bazarlara və ya potensialın genişləndirilməsinə (şaxələndirmə) investisiyalara aiddir.

• Operativ və ya taktiki investisiya daimi olaraq baş verir və əvəzedici investisiyalara, səmərələşdirmə və ya istehsal proseslərinə aiddir.

Rasionallaşdırma və genişləndirmə investisiyalarının qiymətləndirilməsi

Planlaşdırılan, həyata keçirilən səmərələşdirmə və ya genişləndirmə sərmayəsinin müvəffəqiyyətini müəyyən etmək üçün ilk növbədə investisiyanın tətiklediği əməliyyat proseslərinə təsirlər qeydə alınmalıdır. Bunun üçün əsas yeni və ya gələcək biznes prosesi modelinin əvvəlki ilə müqayisəsidir. Aşağıdakı sxemin (dəyişiklik matrisinin) köməyi ilə gözlənilən və ya faktiki təsirləri sistematik olaraq istənilən səviyyədə qeyd etmək olar:

İnvestisiya effektləri üçün nümunələr:

(x deməkdir: sətir və sütunun kəsişməsi)

Input amilləri:

Giriş faktoru 1 × kəmiyyət: Yeni istehsal prosesi daha az tullantı istehsal etdiyi üçün daha az miqdarda giriş faktoru 1 tələb olunur.

Giriş faktoru 2 × vaxt: Giriş faktoru 2 (= maşın) səbəbi ilə emal vaxtı azalır, çünki yeni maşının daha yüksək saat tezliyi var.

Giriş əmsalı 3 × məkan: Yeni prosesdə yüksək rəf istifadə edildiyi üçün giriş faktoru 3-ü saxlamaq üçün daha az yer tələb olunur.

Giriş faktoru 4 × keyfiyyət: Giriş faktoru 4 daha aşağı keyfiyyət tələb edir, çünki yeni istehsal prosesi daha səmərəlidir.

Output amilləri:

Çıxış faktoru 1 × vaxt: Çıxış əmsalı 1 yaratmaq üçün ötürmə müddəti azalır, çünki boş vaxtlar daha az və daha qısadır.

Çıxış faktoru 2 × keyfiyyət: Çıxış amili 2-nin keyfiyyəti artır, çünki yeni istehsal prosesi istifadə olunan xammalı daha “diqqətlə” idarə edir.

Çıxış faktoru 3 × yer: İstehsal əmsalı 3-ün çatdırılması marşrutu qısaldılır, çünki istehsal ən yüksək tələbat olan ölkəyə köçürülür.

Çıxış faktoru 4 × kəmiyyət: Çıxış faktoru 4-ün (= səs-küy) miqdarı azalır, çünki yeni istehsal prosesi daha sakitdir.

İnvestisiya effektləri qeydə alındıqdan sonra onlar “monetarizasiya edilməlidir”, yəni pul ekvivalentləri ilə təmin edilməlidir. Yalnız bundan sonra onlar investisiya hesablamalarına daxil edilə bilər.

Qərar problemləri

İnvestisiyalar operativ biznesdə həssas mərkəzi qərarlar hesab olunur, çünki onlar çox vaxt uzunmüddətli strateji əhəmiyyətə malikdirlər. Bunlar kapitalın intensivliyindən, uzunmüddətli kapital öhdəliyindən və beləliklə, investisiyaların geri qaytarılmasının çətinliyindən irəli gəlir. Həmçinin problemli olan sərmayənin həyata keçirilməsi üçün tələb olunan vaxt (vaxt gecikməsi adlanır) və mövcud məlumatdır (adətən gələcəklə bağlı), bu da qeyri-müəyyənliyə gətirib çıxarır.

Bir şirkətin investisiya vəziyyəti haqqında bəyanatlar vermək üçün bir sıra əsas biznes fiqurları var. Bunlara aktivlərin intensivliyi, inventar intensivliyi və investisiya nisbəti daxildir.

İnvestisiya qərarını daha da çətinləşdirən məqam, investisiya hesablamasında ümumiləşdirilən və qərar tövsiyəsi kimi hazırlanan sırf iqtisadi meyarlara (məsələn, faydalı istifadə müddəti, əsaslı xərclər və gəlirlilik) əlavə olaraq başqa aspektlərin (qanunlar, texniki imkanlar) tez-tez rol oynamasıdır. İnvestisiyaların rentabelliyini müəyyən etmək üçün yeni yanaşma, opsion qiymətləri nəzəriyyəsindən istifadə etməklə investisiyanın müəyyən edilə biləcəyi real opsionların təhlilidir.

Kapitalın marjinal səmərəliliyinin göstəricisi investisiya qərarlarının faktiki əsasını təşkil edir. Kapitalın marjinal səmərəliliyi investisiyanın əldə edilməsi xərclərinin investisiyanın cari dəyərinə (= investisiyanın xalis gəlirinin indiki dəyəri) uyğun gəldiyi faiz dərəcəsidir. Şirkət yalnız kapitalın marjinal səmərəliliyi cari bazar faiz dərəcəsindən artıq olduqda investisiya edəcək. İnvestisiya alternativ investisiyadan daha yüksək gəlir əldə edirsə, investisiya qoyulur və ya əksinə. Satın alınacaq maşının gözlənilən xidmət müddəti 2 il olduqda, aşağıdakı düstur nəticə verir:

AK - İnvestisiyaların alınması xərcləri

Q1 - İlk ildə investisiyadan xalis gəlir

Q2 - İkinci ildə investisiyadan xalis gəlir

R - Marjinal Kapital Effektivliyi (İnvestisiya gəliri)

Məsələn, iki illik istismar müddəti ilə bir maşın 1000 avroya başa gəlirsə və sahibkar maşından birinci ildə 500 avro, ikinci ildə isə 540 avro gözləyirsə, bu, 8 % marjinal səmərəliliklə nəticələnir. Bazar faiz dərəcəsi 7 %-dirsə, investisiya qoyulur, əgər 8 %-dən yuxarı olarsa, investisiya qoyulmur. Bu marjinal səmərəliliyi ilk dəfə 1936-cı ilin fevralında Con Meynard Keyns özünün Ümumi Məşğulluq, Faiz və Pul nəzəriyyəsində təqdim etmişdir.

İqtisadiyyat

Ümumi iqtisadi nöqteyi-nəzərdən bu termin əmtəə istehsalı məqsədi ilə uzunmüddətli əsasda maddi kapitalın əldə edilməsinə aiddir ki, burada dar iqtisadi mənada yalnız hesabat dövründə alınmış maddi kapital nəzərə alına bilər, hansı ki, eyni hesabat dövründə istehsal edilmişdir. Əldə edilən maddi kapital şirkətlərin istehsal avadanlıqlarının saxlanmasına, təkmilləşdirilməsinə və ya genişləndirilməsinə xidmət edir və uzunmüddətli perspektivdə iqtisadiyyatın kapital fondunu saxlayır və ya artırır. İnvestisiya həcminə təsir edən mühüm amillər bazar faiz dərəcəsi (istifadə olunan kapitalın marjinal səmərəliliyi), cari gəlir və cari istehsal, habelə investorların gələcək gözləntiləridir. İnvestisiyalar, məsələn, şirkət binalarının tikintisi, texniki sistemlərin, maşınların və ya alətlərin alınmasıdır. Davamlı istehlak malları, hərbi mallar və ya biliklərin əldə edilməsi isə investisiyalara daxil deyil. İnvestisiyalar amortizasiya ekvivalentləri hesabına maliyyələşdirilir. İnvestisiyalar yalnız amortizasiyadan çox olduqda kapital ehtiyatı artır.

Modelləşdirmə

Mallara tələbin sadə modelində investisiyaya ekzogen dəyişən kimi baxılır. Lakin bu, problemlidir, çünki investisiyanın səviyyəsi istehsaldakı dəyişikliklərə cavab verir və faiz dərəcəsindən asılıdır.

• İnvestisiya dövlətin qapalı iqtisadiyyatı üçün mallara tələbat modelinin tərifi:

I = Z - C - G

Z mallara ümumi tələbat,

C şəxsi istehlak,

G dövlət investisiyası olmadan dövlət xərcləridir.

• Açıq iqtisadiyyatda tərif belədir:

I = Z - C - G - X + IM

X ixracı,

IM isə idxalı bildirir.

İnvestisiya növləri

İnvestisiya ilə bağlı aşağıdakı şərtləri ayırd etmək lazımdır:

• Ümumi sərmayələr bir dövrdəki ümumi investisiyalara aiddir.

• Yenidən investisiya (əvəzedici investisiya da deyilir) istehsal aparatının saxlanmasına xidmət edən ümumi investisiyanın bir hissəsidir. Yenidən investisiyalar amortizasiyanı əvəz etməli və ya ona uyğun olmalıdır. Bu iki kəmiyyət bərabər olarsa, istehsal vasitələrinin dəyəri dəyişməz qalır.

• Xalis investisiya ümumi investisiya ilə yenidən investisiya arasındakı fərqdir. Onlar istehsal vasitələrinin təkmilləşdirilməsinə və ya genişləndirilməsinə xidmət edir və bununla da iqtisadiyyatın artımını dəstəkləyir. Onlar iqtisadiyyatın maddi kapitalını artırır və investisiya kreditlərinin (makroiqtisadi) verilməsini tələb edir.

• Sabit investisiyalar uzunmüddətli istifadə üçün nəzərdə tutulmuş istehsal vasitələridir.

• Ehtiyat investisiyaları (həmçinin inventar investisiyaları adlanır) xammal, material, təchizat və əmtəə ehtiyatlarında dəyişiklikləri əhatə edir. Bunlar iqtisadi tarazlıqdan kənar planlaşdırılmamış investisiyalardır.

• Birbaşa investisiyalar transsərhəd investisiyalara aiddir və kapital ixracının bir forması kimi təsnif edilir.

• Ətraf mühitin qorunmasına investisiyalar uzunmüddətli investisiyalardır və ekoloji cəhətdən daha uyğun istehsalların qurulmasına xidmət edir.

Dövlət və özəl investisiyalar arasında daha bir fərq qoyula bilər. Burada sərmayənin dövlət orqanından və ya özəl şirkətdən olması vacibdir.

İnvestisiyaya əsaslanan təsirlər

Potensial effekti

Potensial təsirlər xalis investisiyalar hesabına iqtisadiyyatda istehsal imkanlarının artması və ya təkmilləşməsinin nəticəsidir. Bu o deməkdir ki, investisiyalar daha çox və ya daha yaxşı məhsul istehsal edə bilər. Beləliklə, müsbət xalis investisiyalar ümumi istehsal potensialını artırır.

Gəlir effekti

Makroiqtisadiyyatda gəlir effekti investisiyaların tələbata və beləliklə də milli gəlirə təsirini təsvir edir. Nəzəriyyədə tapılacaq funksional zəncirlər o deməkdir ki, şirkətlərin genişləndirilməsi və ya yeni istehsal prosesləri üçün şirkətlər tərəfindən artan investisiya xərcləri mallara tələbatın artmasına səbəb olur. Bu da istehsalı artırır və daha yüksək gəlirlə nəticələnən yeni iş yerləri yaradır (ilkin effekt). Daha yüksək gəlir, öz növbəsində, istehlakın artmasına gətirib çıxarır ki, bu da iqtisadiyyatda əlavə gəlir effektlərini (ikinci dərəcəli təsir) tətikləyir və bu dövrü yenidən başlamağa imkan verir. Milli gəlirin artması həm də qənaətin artması deməkdir. 

Multiplikator effekti

İnvestisiyaların multiplikator effekti investisiya müəyyən məbləğdə artdıqda iqtisadiyyatın gəlirlərinin nə qədər artdığını təsvir edir. Məsələn, 50 milyon avroluq investisiya tənzimləmə prosesində milli gəlirdə 100 milyon avro artım yaradırsa, multiplikator effekti 2.0-dır. İqtisadi tənzimləmə prosesi iqtisadi tarazlığı bərpa etmək məqsədi ilə dəyişən çərçivə şəraitində dəyişənlərin dəyişməsini təsvir edir. Bu avtomatik olaraq baş vermir və buna görə də adətən bir neçə dövr ərzində baş verir.

İnvestisiya tənliyi

İnvestisiya tənliyi müxtəlif təsir edən amillərin investisiya səviyyəsinə necə təsir etdiyini təhlil edir. Marağın mərkəzində investisiyalar və faiz dərəcələri arasında mənfi əlaqə dayanır. Faiz dərəcələri aşağı düşərsə, investisiyalar artır. Faiz dərəcələri qaldırılarsa, investisiya aktivliyi azalır. İqtisadiyyatda xüsusilə pul siyasəti faiz dərəcələrinə və beləliklə də investisiya xərclərinə təsir göstərə bilər.

Digər təsir edən amil ümumi daxili məhsuldur (ÜDM). Yüksəlirsə, investisiyalar da yüksəlir və əmanətlər artır. Bu o deməkdir ki, müəyyən faiz dərəcəsi ilə əvvəlkindən daha çox investisiya qoyulur. Keynsçi investisiya tənliyi bir müddətdən sonra

I = S

olmalıdır. Bu tənlik Keynsin dövr modelindən (sadələşdirilmiş dövr modeli) əldə edilmişdir. İnvestisiya tənliyi istehlak və investisiya arasındakı əlaqəni də təhlil edir. Artan istehlak tələbi də investisiyaların artmasına səbəb olur.

İnvestisiya və əmanətlərin bərabərliyi

Qapalı, həm də açıq iqtisadiyyat üçün xalis investisiya yığımlara bərabər olmalıdır, çünki əmanətlər gəlirin istifadə olunmamış hissəsinə və beləliklə də istehsalın istifadə olunmamış hissəsinə (xalis investisiya) uyğun gəlir.

Əmanətin məbləği investisiya ilə müəyyən edilir.

Bu iki kəmiyyət ilk mərhələsindən uyğun gəlmir. Nəticələr sonradan məcburi investisiyalar və ya qənaətlərdir

İnvestisiya, artım və iqtisadiyyat arasında əlaqə

İnvestisiya fəaliyyəti iqtisadiyyat və artım arasında əlaqədir. İnvestisiyalar tələbin bir hissəsi olduğundan, onların artırılması bütövlükdə iqtisadiyyatın yüksək artım tempinə gətirib çıxarır.

İqtisadiyyatın gedişatı investisiya etmək istəyi ilə sıx bağlıdır. İqtisadi tənəzzül mərhələləri investisiyaların azalması, yüksəliş və zirvə dövrləri adətən yüksək investisiya aktivliyi ilə müşayiət olunur. Beləliklə, investisiyalar iqtisadiyyatın canlanmasına gətirib çıxarır, sabit iqtisadi artım və iş yerlərinin yaradılması üçün ilkin şərtdir.

İnvestisiya və hökumət

İnvestisiya fəaliyyəti iqtisadi vəziyyətə çox güclü reaksiya verdiyindən, dövlətlərdə tez-tez investisiya rəhbərliyinin və dəstəyinin məntiqli olub-olmayacağı sualı gündəmə gəlir. Dövlət qrantları və ya investisiyaya yardımları qanunları çərçivəsində investisiya subsidiyaları təcrübədə müşahidə ediləndir.

WikiPedia